(WEB200J.04)

GEWELDLOOSHEID:

SPIRITUELE BASIS EN PRAKTISCHE TOEPASSING (J.04)

Een ingezonden brief van Frits Mooijaart.

Wim Robben voegde daar zijn reactie aan toe.

Al enige jaren ontvang ik het blad ‘Geweldloos Actief’ (GA) en ik ben elke keer weer blij om het te kunnen lezen. Ik ben al jaren leerling van een yoga-opleiding waarin het ideeëngoed van Patanjali, de grondlegger van yoga, wordt overgebracht en geef daarnaast ook wat yoga-les. Bij de morele idealen, die een onderdeel zijn van de yogaleer (door Patanjali maar héél beknopt uitgewerkt) hoort ook het ideaal van Ahimsa (‘geweldloosheid’). Ik voel me thuis bij de manier waarop mijn leraar dat uitlegt. Het strookt denk ik niet helemaal met zoals jullie daarover plegen te schrijven. Tegelijk vind ik “GA” heel waardevol, met inspirerende ideeën (bijvoorbeeld over het werk van de vredesbrigades). Daarom leg ik aan jullie die andere kijk op geweldloosheid maar eens voor.

Wereldbeeld
Het idee van geweldloosheid is niet los te zien van je wereldbeeld. In Raja Yoga wordt ervan uitgegaan dat mensen zielen zijn, met een bewustzijn dat af is geraakt van het feit dat alles één is. Vanuit dat gevoel van afgescheidenheid ontstaat egoïsme (want het lijkt de mens toe dat het een kwestie is van ieder voor zich), begeerte (om het in dat isolement toch goed te hebben), haat (vanwege het gedwarsboomd worden in het vervullen van verlangens) en angst (waarvan angst voor de dood – vanwege de identificatie met het lichaam en het gegeven van de tijdelijkheid van het lichaam – het belangrijkst is). Zie hier de uitgangssituatie van elk mens op aarde. En allen zijn we, elk op onze eigen manier, op weg naar hereniging. Bewust bezig zijn met die weg is het beoefenen van yoga.
Welke plaats neemt ahimsa hierbij in? Ik heb het zo begrepen: geweld is elk gedrag (in gedachten, woorden of daden) dat maakt dat het natuurlijk verloop van een handeling van jezelf of een ander wordt onderbroken. Zo is sarcasme, veroordeling, uitschelden en zich uit angst voor veroordeling anders voordoen dan men is evengoed geweld als fysiek geweld.
Vanuit onze onwetendheid (over dat we allemaal een zijn), onze foute inschatting van de situatie, egoïsme, begeerte, haat en angst is geweld een voor de hand liggende reactie (terwijl we onszelf daarmee schade doen: we blijven zo immers in de illusie van afgescheidenheid). We voelen ons bedreigd en verweren ons tegen ingebeelde gevaren via agressieve daden (zoals sarcasme, negeren, discrimineren, zondebokken aanwijzen, verkrachten en andere vormen van fysiek en niet-fysiek geweld). Niet goed te praten maar wel begrijpelijk. Je kunt daarop rigide reageren door jezelf en anderen te proberen in een gareel te krijgen van ‘geen geweld plegen’. Maar aangezien we op dit punt van de menselijke evolutie zitten met het gegeven van foute inschatting van de situatie enzovoort, zal dat niet lukken en bovendien zou je, door onszelf te veroordelen, jezelf geweld aandoen. Het is de ‘oude Adam’ die het geweld pleegt. Daarmee bedoel ik dát deel van ons dat uit onwetendheid, egoïsme etc. handelt. De oplossing ligt, volgens mij, voor een deel in je spirituele ontwikkeling, waardoor je een ‘nieuwe Adam’ krijgt.
Geweldloosheid moet je daarom opvatten als een ideaal, niet als een norm. Het is in de éérste plaats zaak om geweldloosheid ten opzichte van jezelf te betrachten. Want pas als we onszelf serieus genoeg nemen om liefdevol mee om te willen gaan, kunnen we dat met anderen. We hebben eerst verantwoordelijkheid voor ons eigen leven.
Goddelijke
Als ik bijvoorbeeld in het stuk van Wim Robben, in het recente themanummer ‘Geweldloze Kracht, kern van de wereldreligies’, lees: “Voor mij wordt het met de dag duidelijker: geweldloosheid is de basis van het leven; geweld vormt de bedreiging van het leven.” (blz. 36) dan mis ik daar het goddelijke in. Ik geloof dat een diep besef van de eenheid van alles de basis is en dat in díe toestand geweld onmogelijk is. Geweld zie ik dus als voortvloeisel van de onwetendheid over die verbondenheid (via egoïsme, begeerte, haat en angst), als een natuurlijke reactie in de evolutionaire toestand waarin we als individuen en als wereld verkeren. Echt geweldloos kun je pas zijn vanuit een diep besef van verbondenheid, en om dat te bereiken kun je vele levens bezig zijn en de wereld evolueert ook maar langzaam naar dat besef. Daarom geloof ik dat het weliswaar belangrijk is dat geweldloosheid wordt aangeleerd om een menselijker samenleving te krijgen en dat het zinvol is om te zoeken naar manieren om de wereld vreedzamer te krijgen (en daarin doet Geweldloos Actief mooi werk wat mij betreft), maar dat geweldloosheid voor een deel ook heeft te maken met spirituele ontwikkeling van het individu.

Frits Mooijaart

REACTIE
Ik kan me hier in belangrijke mate in vinden. Voor mij is het leven in haar oorsprong geweldloos. In een interview ‘Is de mens van nature geweldloos?’ (zie artikel G.07 op deze website) ga ik daar uitvoeriger op in. Onze omgeving, en wat wij in gang zetten en tot stand brengen, zal geweldlozer zijn in die mate dat wij zelf tot meer geweldloosheid gekomen zijn. Ik zie echter ook een wisselwerking. Mensen reageren op bepaalde situaties waarmee ze geconfronteerd worden en krijgen een sterke impuls om daar verandering in te brengen (zoals Gandhi die uit de trein gegooid wordt in Zuid-Afrika omdat hij een kleurling is, of M.L.King die geconfronteerd wordt met de arrestatie van Rosa Parks die in de bus in Montgomery weigert voor een blanke man op te staan etc.etc.). Door de confrontatie met het onrecht in de buitenwereld ontstaat een innerlijk ontwikkelingsproces in de richting van geweldloosheid, of in de richting van geweld (zie bijvoorbeeld de Palestijnse zelfmoordacties) of in de richting van passiviteit (in gelatenheid, of innerlijke woede en onmacht om de situatie maar te accepteren zoals die is).
Spiritualiteit vat ik op als het verbonden zijn met de energie van onze levensoorsprong; onze innerlijke oorspronkelijke wereld; onze ziel (‘de zetel van het leven’), atman, chi, tao, sefirah, prana, ki, eerste beweger, hoogste zelf, innerlijk licht, heilige geest, goddelijke kracht’ zoals het ondermeer ook wel verwoord wordt. En dat in het besef dat dit ‘licht’, deze levensoorsprong, in iedereen aanwezig is.
Middel
Het ontwikkelen van een morele en/of spirituele basis is dan ook heel belangrijk en is het fundament van een rechtvaardige en vreedzame samenleving. Van belang hierbij is echter de spirituele kwaliteit. Want ook het geweld kent zijn ‘hogepriesters’, die onder “God’s schepselen” dood en verderf zaaien, terwijl het juist hun hoogste taak en opdracht zou dienen te zijn de mensen en politieke machthebbers daarvan te weerhouden en hen een mens- en ‘god’-waardiger alternatief aan te reiken.
Daarom benadruk ik zelf vooral de praktische toepassing van geweldloosheid, en minder de morele of spirituele basis. Dat komt mede voort uit mijn visie op de drie-eenheid ‘beginsel / middel / doel’; respectievelijk de ‘wortels / stam en takken / vruchten’ als je het met een boom zou vergelijken. Ik hoor bijna ieder zeggen wat voor prachtige en nobele principes en doelstellingen ze hebben, waarbij men zegt een betere wereld na te streven. Maar met betrekking tot de middelen worden de meest gruwelijke methoden schaamteloos toegepast volgens het duivelse principe ‘het doel heiligt de middelen’. En dus geef ik veel aandacht aan het zoeken en ontwikkelen van geweldloze middelen, welke een eenheid vormen met nobele principes en doeleinden. Wat doen wij, miljarden mensen, verkeert en hoe kunnen we aansluiting vinden in ons praktisch handelen bij ons diep van binnen gevoelde verlangen naar vrede, harmonie en liefde. Dus ook hier die wisselwerking tussen innerlijk en uiterlijk, waarbij ik hoop dat via zichtbare uitingen van geweldloosheid (zoals bijvoorbeeld het werk van de vredesbrigades) het alternatief duidelijk wordt; dat we met elkaar gaan zien dat een andere aanpak mogelijk is, zelfs in zeer moeilijke en bedreigende situaties. Een aanpak / methodiek welke in harmonie is met onze nobelste beginselen en doelen. Echter wel in het besef dat we die aanpak alleen kunnen volhouden, het eventuele geweld wat zich tegen ons kan keren en ons tot het uiterste beproeft, alleen kunnen weerstaan via geweldloosheid als we een sterke morele en/of spirituele basis hebben. Daarom spreek ik steeds meer over ‘geweldloze kracht’, een kracht die zowel innerlijk sterk is als naar buiten toe, in gedrag en houding; in methodiek en strategie. Voor de een zal die ‘methodiek’ zich vooral uiten in meditatie en gebed, of een inzet op basis van medemenselijke dienstbaarheid, voor een ander in confronterende geweldloze acties, en voor weer anderen (waaronder bijvoorbeeld Gandhi) in een combinatie hiervan.
Leven
Dat je in mijn uitspraak over ‘geweldloosheid als de basis voor het leven’ het goddelijke mist komt door mijn visie op het leven. Al zo’n dertig jaar geleden ontdekte ik dat als je in religieuze teksten het woord ‘God’ vervangt door ‘Leven’ het allemaal een heel stuk duidelijker wordt. Je komt dan ook niet meer in de verleiding om veel van wat er gebeurt buiten jezelf te leggen. Als er iets gebeurt “omdat God het zo wil” dan kun je dat veel gemakkelijker buiten jezelf plaatsen; bij een andere en ‘hogere’ kracht die iets bepaalt. Maar als er iets gebeurt “omdat het Leven het zo wil” dan ligt dat in woordgebruik veel dichter bij ons zelf. We maken immers allemaal deel uit van het leven en zijn voortgekomen uit de Levensoorsprong. Wat er ook gebeurt: het hangt allemaal samen met het leven en de omstandigheden waarin het leven zich voltrekt (zoals de krachten van de natuur). Bovendien geldt dit voor alle mensen, ook voor hen die niet in een ‘god’ geloven. Maar omdat voor mij Leven, echte liefde / vrede / harmonie / eenheid / geweldloosheid allemaal uitingen van het Goddelijke zijn, kan ik dus ook zeggen dat geweldloosheid de basis is van het goddelijke …. van de vrede en de eenheid…., en dat geweld de bedreiging vormt van het goddelijke …… de vrede en de eenheid….. etc.
Signaal
Ik ben het met je eens dat we onszelf niet moeten veroordelen als we vormen van geweld gebruiken, maar vanuit een geweldloze benadering denk ik ook dat we dit niet dienen te rechtvaardigen of goed te praten, maar het op te vatten als een signaal, een uiting, van niet de meest verkiesbare houding of benadering; iets wat we betreuren en dat ons zou dienen aan te sporen om tot meer menswaardige en assertievere vormen te komen. Het gegeven dat we op een bepaalt punt van de evolutie zitten mag ons er niet van weerhouden kritisch naar onze gedragingen te kijken en inderdaad, zoals je zegt, onze persoonlijke verantwoordelijkheid tot processen van verbetering of heling serieus te nemen. Dat is ook wat me zozeer aanspreekt bij Gandhi, dat hij in elk aspect van zijn leven en samenleven dichter bij de ‘Waarheid, God, Geweldloosheid’ probeert te komen, overigens in het besef dat we dit als menselijk wezen waarschijnlijk nooit ten volle kunnen bereiken. Maar hij stelt wel: “Niemand kan daadwerkelijk geweldloos zijn zonder in opstand te komen tegen sociale onrechtvaardigheid, ongeacht waar deze zich voordoet.” Bijzonder ook dat de Dalai Lama, tijdens de in ontvangstname van de Nobelprijs (in 1989), Gandhi eerde als ‘de man die grondlegger was van de moderne traditie om veranderingen teweeg te brengen door middel van geweldloze actie’ (zie deze alinea uit zijn toespraak in de bijlage). Het bestaan van het geweld is een gegeven, maar daar dienen we ons niet bij neer te leggen, lijkt me. We dienen tot ‘opstand’, tot ‘opstanding’, te komen ten aanzien van geweld; er in een zo groot mogelijke mate los van komen.
Zoals jij ook zegt dat ‘geweld’ ons vertelt en laat zien dat we ‘afgescheiden’ zijn, terwijl we diep in onszelf verlangen om tot vrede en harmonie te komen; tot het ‘Goddelijke’; tot eenheid met onze geweldloze levensoorsprong. Om tot die eenheid te komen is spirituele ontwikkeling van belang, want “looking deeply at one thing, we see the whole cosmos”, stelt Thich Nhat Hanh, de Boeddhistische vredespriester uit Viëtnam. Vandaar dat we in Geweldloos Actief toch ook graag over de visie en activiteiten van ondermeer de Dalai Lama, Thich Nhat Hanh en Mansukh Patel publiceren, en dat we blij zijn met de inbreng die jij nu gegeven hebt.

Wim Robben

Bijlage:
alinea uit toespraak van de Dalai Lama:
“Ik aanvaard de Nobelprijs voor de Vrede met diepe dankbaarheid namens de onderdrukten waar ook ter wereld, namens hen die strijden voor vrijheid en wereldvrede, en als eerbetoon aan de man die grondlegger was van de moderne traditie om veranderingen teweeg te brengen door middel van geweldloze actie, Mahatma Gandhi, die me geïnspireerd heeft en wiens leven een les voor me is geweest.” (1989)

Gepubliceerd in:
Kwartaalblad Geweldloos Actief, Postbus 137, 8000 AC Zwolle.

(WEB200J.04)